नमू सर्वकर्ताचि तो विश्वभर्ता | गुणी शोकहर्ताचि हर्ता विवर्ता |
परेहूनि पर्ताचि पर्ता विवर्ता | भुतें भूतधर्ताचि धर्ता उधर्ता ||१||
महीमंडळींचे कपी रीसराजे | तयां मध्यभागीं महावीर साजे |
महारूद्र आज्ञेप्रमाणे निघाला | सिताशुध्दि आणावया सिध्द जाला ||२||
सवें मंडळ्या चालिल्या वानरांच्या | नभोमंडळामाजि फौजा विरांच्या |
गिरीकंदरें देश नानापरींचे | तटाकें नद्या ओघ जाती नदींचे ||३||
पुरें पट्टणें अट्टणें धुंडिताती | कपी वीर दाही दिशा हिंडताती |
सिता शोधितां शुध्दी कोठें न लागे | बळें धुंडितां ते विरें वीरू भागे ||४||
वनें भूवनें रम्य नानापरींचीं | वरीं शोधिलीं तीं गिरीकंदरींचीं |
दरें शृंग पाठार मैदान दारी | कपाटें गव्या वीवरें तीं भुयारीं ||५||
कपी शोधितां शोधितां सुस्त जाले | नव्हे कार्य तैं दैन्यवाणे मिळाले |
समुद्रातिरीं त उदासीन जाती | गळाल्या तनू थोर उव्देग चित्तीं ||६||
कपी बोलती काय आतां करावें | न लागे सिताशुध्दि तेव्हां मरावें |
म्हणे मारूती वीर हो स्थीर बैसा | तिन्ही लोक पाहून येतों तमासा ||७||
भयासूर तो भीम सिंधू उडाला | त्रिकूटाचळाहून पैलाड गेला |
पुढें सर्वंही पाणजंजाळ पाहे | हनूमंत विस्मीत होऊनि राहे ||८||
समुद्रामध्ये भेटला तो अतीतू | म्हणे रे अरे रे अरे कोण रे तूं |
हनूमंत घाली नमस्कार त्याला | मनामाजि तो थोर संतुष्ट जाला ||९||
मुनी तो त्रिकूचाचळीं शुध्दि सांगे | किराणें उडे तो कपी वीर मागें |
अकल्पीत लंकापुरी कांचनाची | पुढे देखिली सौख्यदाती मनाची ||१०||
गुढ्या गोपुरें देउळें तीं अपारें | हुडे कोठ जाळांधरें थोरथोरें |
सुवर्णाचळामाजि तें तेज फांके | तया पाहतां किरणीं दृष्टी झांकें ||११||
कपाटें लोहोअर्गळा पंथ मोठे | बळी बैसले थोर आश्चर्य वाटे |
बहुसाल वाद्यें उडाडां धडाडां | खुसीहाल आवाज होती भडाडां ||१२||
पुढें पाहतां जावया रीग नाहीं | न सूचे मनीं मानसीं यत्न कांहीं |
पुढें भीम तो अंतराळें उडाला | लघूरूप लंकेत होऊनि गेला ||१३||
गृहा गोपुरांचा बहू दाट खोटा | सदा सर्वदा वाहती सर्व वाटा |
बिदी हाट बाजार कुंचे दुकानें | सदा मस्त हस्ति जाती गुमानें ||१४||
सिलेभार सज्जीत ते राउतांचे | बरें फार संगीत होती विरांचे |
दिसेना तयांलागिं झुंझार कोणी | बळें जिंकिले पीडिंले लोक तीन्ही ||१५||
बहू सज्ज तें राज्य लंकापुरीचें | पुरीमाजि तें सैन्य मोठ्या बळाचें |
उफाळेंचि जाती भुडा फुर्फुरीती | तयां देखतां देव ते थर्थरीती ||१६||
त्रिकूटाचळीं ख्याती केली भिमानें | लघूरूप तो हिंडताहे धिरानें |
गृहें गोपुरें पाहिल्य धर्मशाळा | आकस्मात त्या देखिल्या बंदिशाळा ||१७||
हिनासारिखें देव ते दीन झाले | नसेशक्ति ना युक्ति पोटीं गळाले |
भयाभीतते कांपती दीनवाणे | बहू गांजिलें दु:ख ते कोण जाणे ||१८||
सुरांकारणें कोप भीमासि आला | मनामाजि आवेश तो थर्थरीला |
रूपें भर्भरीला तमें गर्गरीला | प्रसंगी तये मारूती गुप्त जाला ||१९||
मनामाजि आवांकिलें सर्वकाहीं | सिमा सांडिली तूळणा त्यासि नाहीं |
बहू मातले गर्व मोठ्या बळाचा | तया झोडितां दास मी राघवाचा ||२०||
नटे नाटकू त्रीकुटामाजिं कैसा | महा कांड सुंदर्य जाला तमासा |
देहे आपुलें सर्वही गुप्त केलें | प्रसंगीं तयें पुच्छ तें वाढवीलें ||२१||
बहू व्यापिली वेढिली सर्व लंका | कितेकां मनीं वाटली थोर शंका |
गृहांतूनि अंतर्गृहीं पुच्छ घाली | बहू पाडिता फोडितां हांक जाली ||२२||
बळें लांगलें रूधिल्या सर्व वाटा | बहू तुंबला लोक तो दाट खेटा |
तयाभोंवतें पुच्छ बांधोनि भारें | नभीं पोकळीं माजिं नेटें उभारें ||२३||
बहू भार ते स्वारे मध्येंचि खंडी | महामस्त ते हस्ति नेटें उलंडी |
गुरें शाकटें राक्षसालागिं पाडी | पदीं पुच्छ बांधोनि पाडी पछाडी ||२४||
पडों लागले दैत्य नेटें बदादां | कितीएक ते दीर्घदेहीं भदादां |
बळाची दळें पाडिलीं पुच्छमारें | दिसेना परी गर्जतो भूभुकारें ||२५||
धरी पंथ कोणासही जाउं देना | पुरीमाजिं पापी कदा येऊं देना |
चुली पेटल्या वन्हि तेथें विदारी | बळी धांवती त्यांसि तेथेंचि मारी ||२६||
गळे पाय बांधी किती हात बांधे | पुरीमाजिं हांकेस ते हांक सांधे |
महावीर चौताळले तें धरेना | बळें वावरे पुच्छ तें आवरेना ||२७||
जना ओढितां पाडितां आपटीतां | समस्तां जनांलगिं पाडूनि जातां |
पशूराक्षसीं सर्वही हांक केली | कितीएक तीं चिर्डचिर्डोनि मेलीं ||२८||
कितीएक तीं राक्षसें हाकलीती | कितीएक तीं राक्षसें वोंबलीती |
कितीएक तीं थोर जाली रुदंती | कितीएक तीं राक्षसें चर्फडीती ||२९||
असंभाव्य तें पुच्छ झाडी उलंडी | कडाफोंडि होतांचि येतांचि झोडी |
पुरीमाजिं सर्वांसही आट केला | विरें वीर राक्षेस सर्वै बुडाला ||३०||
नसे अन्नपाणी मुखामाजिं घाणी | कितीएक ते जाहले दैन्यवाणी |
पुरीमांजि नानापरी घोळ केला | पुढें अस्तमानासि तो दीन गेला ||३१||
उदासें घरें मंदिरें थोरथोरें | महापुच्छ तें वावरे अंधकारें |
भुजंगापरी सर्व वेंटाळिताहे | विरें वीर चाकाटला सर्व पाहे ||३२||
मुलां लेंकुरांमाजिं तें खेळताहे | निजेल्यांमधें पुच्छ तें लोळताहे |
कुमारीकुमारां गळां हार घाली | भयाभीत अंत:पुरीं हांक जाली ||३३||
त्रिकूटाचळीं सर्व ऊदंड आले | भयाभीत ते सर्वही लोक जाले |
कळेना बरें सर्व कीं काय आहे | करी तें महामार त्याचा न साहे ||३४||
अकस्मात तें काय होतें कळेना | कळेना वळेना कदा आकळेना |
सभेमाजिं रायापुढें हांक गेली | अहो पाहतां काय लंका बुडाली ||३५||
उगा लोळसा घोळ मोठा करितो | करारूनि बांधोनि सर्वां धरीतो |
बहूतापरी सांगती रावणाला | बहूतां जणांता घरीं कोंड झाला ||३६||
नव्हे जी नव्हे सर्व सामान्य मातू | महाघोर हा थोरला पुच्छकेतू |
सभामंडपीं कोप रायासि आला | म्हणे सांगती त्यांस मारून घाला ||३७||
तयां मारितां पुच्छ तेथेंचि आलें | सभामंडपामाजिं नेटें निघालें |
दिवे पाडिले दीवटे आपटीले | अकस्मात हीलाल हीरोनि नेले ||३८||
मुखें बोलती दीप रे दीप आणा | दिवे आणितां मूकती दैत्य प्राणां |
असंभाव्य त्या दीवट्या दीप थावे | बळें लागवेगें समूदाय धांवे ||३९||
पुन्हां मागुती दीप घेऊनि आले | बळें धांवतां पुच्छमारें विझाले |
तया लांगुलें रुंधिलीं सर्व दारें | कपी वीर तो वावरे अंधकारें ||४०||
सभांमंडपीं गुद्‍गुल्या तो करीतो | मुखें नासिकें कर्ण छेदून नेतो |
बळें गाल सर्वांग हीं बर्बडीतो | चिरें फाडितो ओढितो गुर्गुरीतो ||४१||
बळाचे महावीर तेथें मिळाले | परी अंधकारेंचि कांही न चाले |
किती लोटिले कूटिले चूर केले | भयाभीत कोणास कोणी न बोले ||४२||
कपी वीर तो थोर लाहान होतो | धरीतां बळें हात मोडोनि जातो |
बुक्या मारितो पांपरां वज्रथापा | असंभाव्य तो कोपला राव कोपा ||४३||
म्हणे वीर हो काय रे काय जालें | कळेना मुखें बोलती काय आलें |
भयासूर तें गुर्गुरीतें कळेना | करूं काय आम्हांसि तें आकळेना ||४४||
कपी वीर रायाकडे शीघ्र गेला | बळें थाप मारून मूगूट नेला |
बरें ठोंसरे मारिले रावणाला | म्हणे मारितों रे तुझ्या आखयाला ||४५||
चिरें सुंदरें फाडिलीं रावणाचीं | करी भूषणें चूर मुक्ताफळाचीं |
कपीनें सभा सर्वही नग्न केली | त्रिकूटाचळीं ख्याति ऊदंड जाली ||४६||
हाहाकार जाला सभेमाजिं मोठा | बळें मारुती मारिताहे चपेटा |
सभामंडपीं फार आकांत झाला | कपीनें पुढें मोकळा मार्ग केला ||४७||
लपाला कपी पुच्छ ओढूनि नेलें | लघू मश्यकाचे परी रूप केलें |
असंभाव्य त्या दीवटया चंद्रज्योती | असंख्यात राक्षेस धांवूनि येती ||४८||
सभामंडपामाजिं धांवोनि आले | तेणें नागवे लोक लज्जीत जाले |
महावीर मागें पुढे हात देती | कपीनें बहुसाल केली फजीती ||४९||
सभामंडपीं वस्त्र कोठें दिसेना | भूतांसारिखे नागवे लोक नाना |
चिरें आणिलीं नेसले स्वस्थ झाले |मनामाजिं लज्जीत कोणी न बोले ||५०||
कपीवीर तेथूनि वेगें उडाला | अशोकावनामाजिं वृक्षीं दडाला |
अधोमूख तो जानकीलगिं पाहे | कपी राममुद्रा पुढें टाकिताहे ||५१||
सितेनें पुढें मुद्रिक ओळखीली | बहूतांपरी शब्दकारुण्य बोली |
पुढें मारुती भेटला जानकीला | समाचार सांगोनि आनंद केला ||५२||
क्षुधाक्रांत मी जाहलों फार माते | तनू चालतां चांचरी सर्व जाते |
बहूतांपरी बोलिला जानकीला | समाचार सांगोनि आनंद केला ||५३||
अशोकीं बहू लागले वृक्ष नाना | पहातां असंख्यात संख्या असेना |
नव्हाटें जुनाटें वनें दाट थाटे | वनें मोडिता जाहला कड्‍कडाटें ||५४||
फळें भक्षिलीं सर्व नाना परींचीं | बहू स्वाद वर्णू कळाकूसरीचीं |
कपीवीर तो तृप्त जाला निवाला | पुढें वृक्ष मोडावया सिद्ध जाला ||५५||
तरू मोडिले पाडिले ऊपटीले | किती झोडिले झाडिले चूर केले |
गिरीसारिखे ढीग सांडूनि टाकी | तयाला असंभाव्य राक्षेस हांकी ||५६||
वनें मोडितां मोडितां हांक जाली | कितीएक ते दैत्यमांदी मिळाली |
गलोला कमाना करीं भिंडमाळा | बळें हांकितां नाद गेला भुगोळा ||५७||
बहूतां बळाचे बहू लोक आले | कितीएक ते धिंग मोठे मिळाले |
वनें वेढिलीं धांवले काळ जैसा | सेभुतां खेचरां थोर कल्पांत भासे ||५८||
कपी वीर चौताळला वेग केला | कितीएक राक्षेस भंगोनि गेला |
त्रिकूटाचळीं रावणा जाणवीलें | वनीं वानरें थोर अद्भूत केलें ||५९||
बळें धांविला कूमरू रावणाचा | सदा अक्षयी वीर मोठया बळाचा |
असंभाव्य राक्षेस धांवोनि आले | कपीलगिं मारावया सिद्ध जाले ||६०||
बळें आगळा आखया लक्ष भेदी | चुकावी कपीवीर लागोंच नेदी |
बहू भागले मारितां भग्न जाले | कितीएक ते दैत्य पोटीं गळाले ||६१||
पहा हो कपी धीट मोठा पळेना | सदा सर्वदा लक्ष याचें चळेना |
पुन्हां मागुते वीर ते सिद्ध जाले | कितीएक ते पाश घेऊनि आले ||६२||
मुखें बोलती मर्कटा बैसलेंसी | समारंगणामाजिं युद्धा न येसी |
कपीवीर तो गर्जला भूभुकारें | समारंगणीं चालिला घोर मोरें ||६३||
रिपू झोडिले पाडिले वृक्षघातें | भुमीं लोळती दैत्य होऊनि प्रेतें |
पुढें देखिलें जंबुमाळ्या कुटीला | बळें आखया आपटीला पिटीला ||६४||
पळाले कळी फूटली राक्षसांची | पुढें हांक गेली तया आखयाची |
त्रिकूटाचळी शोकआरंभ जाला | प्रितीचा बहु आखया तो निमाला ||६५||
पुरीमाजिं अंत:पुरीं घोष जाले | सुखानंद मंदोनि गेले विझाले |
बहू दु:ख जालेंच मंदोदरीला | तिनें कूमरालगिं आकांत केला ||६६||
पुसे रावणू काय रे काय झालें | तुम्हांलगिं मारावया कोण आलें |
कपी एकला बैसला तो पळेना | चळेना ढळेना कदा आकळेना ||६७||
तया टाकितां पाश मोठाचि होतो | लघूरूप होऊनि नीघूनि जातो |
कदाही पडेना कदा सांपडेना | तेणें मारिली दैत्य ऊदंड सेना ||६८||
विधीलगिं बोलाविलें रावणानें | कठीणोत्तरीं गांजिलें दुर्जनानें |
म्हणे जाइं रे आणि वेगें कपीला | तया नाणितां शीघ्र ताडीन तूला ||६९||
विरंची पुढें घातला चालवीला | असंभाव्य तो लोकमेळा मिळाला |
वनामाजिं येतां नमस्कार घाली | तया मारुतीची बहू स्तूति केली ||७०||
बहूतांपरी कीर्तीचें येश घ्यावें | दयाळा कपी ये घडी शांत व्हावें |
न होतां मला मारिती ब्राह्मणाला | बहूसाल कल्याण व्हावें तुम्हांला ||७१||
कपीवीर तो थोर कोपें कडाडी | करी गर्जना मेघ जैसा गडाडी |
परी सांकडीमाजिं कांहीं न चाले | मिळाले कपलागिं घेऊनि आले ||७२||
अरे मर्कटा थोर अन्याय केला | म्हणे रावणू मारितो शीघ्र तूला |
तुझा मृत्यु कोठें खरें सांग आतां | मुढा कष्मळा मारितों जात जातां ||७३||
म्हणे मारुती काळ मारू शकेना | कृपाळूपणें तोषला रामराणा |
न वाटे खरें सांगतां रावणाला | म्हणे वानरूलांगुलीं अग्नि घाला ||७४||
म्हणे रावणू पाहतां काय आतां | चिरे आणवा सांगताहे समस्तां |
असंभाव्य ते वीर धांवोनि गेले | त्रिकूटाचळीं लोक ते नग्न केले ||७५||
पुढें पुच्छ ओढोनि गुंडाळिताती | सिमा सांडिली वीर गुंडाळिताती |
तया वेढितां तें असंभाव्य लांबे | विरें वीर त्या लांगुलालागिं झोंबे ||७६||
कितीएक तीं आणिलीं आज्य तेलें | कितीएक तीं मोगरेलें फूलेलें |
महापुच्छ तें सर्वही भीजवीलें | पहा हो कपी बापुडें व्यर्थ मेलें ||७७||
तया लवितं वन्हि तेथें न लागे | बळें फुंकितां तो विरे वीरु भागे |
तया देखतां रावणू शीघ्र आला | बळें फुंकितां फुंकितां तो गळाला ||७८||
पुढें रावणू थोर कोपें कडाडी | बळें फुंअळतां जाळ नेटें धडाडी |
जळालीं मुखें भस्मल्या खांड मीशा | बहूसाल लंबीत होत्या विशेषा ||७९||
बळें चेतला वन्हि नेटें तडाडी | कडाडीत ज्वाला दडाडी धडाडी |
कपीवीर तो वाड जाला उडाला | पुढें जाळिता जाहला त्रीकुटाला ||८०||
गृहां गोपुरांमाजिं तें पुच्छ घाली | त्रिकूटाचळीं आगि नेटें निवाली |
बिदी हाट चौबार कुंचे | बळें बोंबली नागवा लोक नाचे ||८१||
बहूतांपरींची बहू हांक जाली | पळारे पळारे पळा आगि आली |
गुरें वासुरें शिंगरे लेंकुरें तीं | शुनीं मार्जरें तैं खरें येसरें तीं ||८२||
किती शेरडें मेंढरें तीं अचाटें | जळालीं किती राक्षसें कल्कलाटें |
किती शाकटें कुंजरें दिव्य घोडे | महीमंडळीं त्यांसि नाहींत जोडे ||८३||
बहूतांपरींची बहू रम्य यानें | बहूसाल छत्रें विचित्रें निशाणें |
बहूतांपरींच्या बहूसाल शाळा | जळाल्या विवीधा विचित्रा विशाला ||८४||
बळें लोक तेथें बळें पुच्छ घाली | बहूतां विरांची बहू शांति जाली |
महापुच्छ तें जाळ बंबाळ जाला | बहू साक्षपें वन्हि तो चेतवीला ||८५||
पळाले भयासूर ते दूरि थावे | कपीवीर लांगूल घेऊनि धांवे |
बहू भोंवताहे बहू धांवताहे | उठे वन्हिचें चक्र लांगूल पाहे ||८६||
फिरे गर्गराटें कपी चक्र जैसा | विधी शक्र अव्यग्र पाहे तमासा |
विरां खेचरां भूचरां अंत जाला | त्रिकूटाचळा थोर कल्पांत आला ||८७||
बहूसाल दारूमधें पुच्छ घाली | उसाळे नभामाजिं दारू निघाली |
तडाडी थडाडी दडाडी धडाडी | शशी सूर्य नक्षत्रमाळा कडाडी ||८८||
बहू धूम्र तेणें कदाही दिसेना | बहूसाल वढाणि ते सोसवेना |
बहू घोष तो शब्द कानीं पडेना | कपी रोषला झाडतांही झडेना ||८९||
पुढें धूम्रत्यागी धगागीत आगी | महावन्हि कोपेंचि जाला विभागी |
त्रिकूटाचळू कांचनाचा तखाकी | सतेजीक तेजें झकाकी लखाकी ||९०||
महावज्र लांगूल कल्लोळ जाला | परी पाहंता रोम नाहीं जळाला |
गदादीत काया समुद्रांत घाली | निवाला कपी पुच्छज्वाला विझाली ||९१||
समुद्रीं शुचिष्मतं होऊनि आला | नमस्कार घाली तये जानकीला |
म्हणे जानकी एकला तूं विदेशी | कपी रे बहूतांपरी कष्टलाशी ||९२||
म्हणे मारुती धन्य हे दीस आले | तुम्हां देखतां सर्वही कष्ट गेले |
प्रभू वाट पाहील तो रामराजा | निरूपाचि मो शीघ्र जाईन काजा ||९३||
सिते मारुती योग वीयोग जाला | बहूसाल नेत्रोदकीं पूर आला |
म्हणे मारुती लोभ आतां असावा | सुरांचा बळें राम येतो कुडावा ||९४||
कपी मागुती मागुती वाट पाहे | उदासीन जातां गळां दाटताहे |
विवेकें जिवामाजिं तो धीर केल | पुढें मारुती शीघ्र सिंधू उडाला ||९५||
कपीलगिं सांगे सिताशुद्धि जाली | मुखें ऐकतां मंडळीं ते निवाली |
समस्तां जनांलगिं आनंद जाला | कपी मारुती रामभेटी निघाला |||९६|
दळेशीं बळें राहिला रामराजा | कपी रीस ते वीर वेष्टीत फौजा |
स्फुरद्रूप ऊभारिला दिव्य बाहो | रघूनायकें देखिला भीमदेहो ||९७||
कपी लागवेगें मुखें बोलताहे | अशोकीं जगन्माय कल्याण आहे |
पुढें मारुती तो नमस्कार घाली | मनोवृत्ति ते राघवाची निवाली ||९८||
समस्तांसि देखोनि आनंद जाला | सिता शुद्धि घेऊनियां रुद्र आला |
बहूतां बहू सांगती एकमेकां | सिता शोधितां सौख्य जालें अनेकां ||९९||
त्रिकूटाचळीं ख्याति केली भीमानें | पुढें पत्रिका धाडिली ब्रह्मयानें |
तिये वाचितां वाचितां राम हांसे | क्रिडाकौतुकें अंतरामाजिं तोषे ||१००||
सभामंडपीं राम सन्मूख पाहे | उभा दास साकल्य तो सांगताहे |
महत्कृत्य व्हावें जनीं येश यावें | प्रभूसी समस्तांसि कल्याण व्हावें ||१०१||