शब्दार्थ ----

भावार्थ ---

हे श्रीसमर्थांचं लघुकाव्य अर्थात लघुअध्यात्म प्रकरण आहे. यात पाच समास आहेत किंवा पाच योग आहेत. त्यापैकी पहिला आहे अंतरकळा योग यात श्री समर्थ शारदेला वंदन करतात. यात मायेचे वर्णन आहे. शिक्षण शास्त्रात किंवा अध्यापनात ज्ञातांकडून अज्ञाताकडे स्थूल कडून सूक्ष्माकडे असं जाण्याची पद्धत आहे पण अध्यात्म शास्त्र त्याच्या उलट आहे. सृष्टीची निर्मिती जाणून घ्यायची असेल तर सूक्ष्मांकडून स्थूलाकडे किंवा अव्यक्ताकडून व्यक्ताकडे जावं लागतं आणि त्यासाठीच पंचीकरण समजून घ्यावे लागते. तोच या लघुअध्यात्म प्रकरणाचा विषय आहे. परब्रह्म परमात्मा अत्यंत सूक्ष्म आहे त्यात शुद्ध स्फुरण निर्माण झाले, ते शुद्ध स्फुरण म्हणजे मूळमाया, शारदा , ब्रह्मसूता आणि तीच वेदांची जननी. आता तिचा आणि पंचीकरणाचा काय संबंध आहे ?असा प्रश्न पडेल. पंच म्हणजे पाच, पाच महाभूते म्हणजे पृथ्वी, आप, तेज, वायू आणि आकाश. यापैकी प्रत्येकाचा कमी जास्त भाग घेऊन त्या मिश्रणाने नवीन पदार्थ तयार होणे म्हणजे पंचीकरण ही प्रक्रिया. माया म्हणजे ईश्वराची शक्ती होय. हीच सृष्टी निर्माण करते. अंतरकळा योग मध्ये पहिल्याच ओवीत समर्थ म्हणतात - जगाची जाणती ज्योती म्हणजेच जगतज्योती. तिच्यामुळेच देव मानव दानव गंधर्व इत्यादी या सृष्टीत राहतात ऋषी ,मुनी, तपस्वी ध्यान करू शकतात, तप करू शकतात. बुद्धीचे निरनिराळे पैलू म्हणजे चाळणा ,स्फूर्ती, चतुराई, स्मृती, सद्बुद्धी, कुबुद्धी, सदविद्या हे सगळं काही शारदेमुळेच प्राप्त होते. चार खाणी ( स्वेदज, जारज,उदभिज आणि जरायुज ) चार वाणी ( परा, पश्चन्ति, मध्यमा आणि वैखरी ) इत्यादी सर्व काही तिच्यामुळेच आहे. बोलण्याला ,चालण्याला विचार करण्याला किंवा अगदी मौन राहायला सुद्धा तीच प्रवृत्त करते परमार्थ मार्गे ज्याला जायचे आहे त्याला स्थूलाकडून सूक्ष्माकडे, दृश्य सृष्टीकडून अदृश्य मूळमायेकडे आणि मग तिलाही ओलांडून परब्रह्म जाणायचेआहे अर्थातच प्रवृत्ती कडून निवृत्तीकडे जायचे आहे .जागृती ,स्वप्न, सुषुप्ती आणि तूर्या या अवस्थांकडून उन्मनी या आत्मज्ञान प्राप्तीच्या अवस्थेकडे तीच नेते. हा झाला मूळ मायेचा विस्तार . तिच्यामुळेच सर्वांना नामरूप मिळते .मूळमाया सर्वत्र चराचरात भरून राहिली आहे ती सगुणात आहे ,निर्गुणात आहे ती वेदातही आहे. मुळात ती एकटीच आली आणि मग ब्रह्मा, विष्णू महेश, सर्व देवता त्रिलोक हे सारं काही तिनेच निर्माण केलं. लहान मुले पत्त्याचा बंगला करतात मुली भातुकलीचा खेळ मांडतात आणि मोडतात बंगला मोडतो तो पुन्हा करतात भातुकलीचा खेळ पसरला मोडला तरी तो पुन्हा मांडतात !तसाच हा मायेचा खेळ आहे. कल्पना वासना संकल्प सार काही तीच निर्माण करते आणि अज्ञानही तीच पसरवते ( नेणणे आडवे केले १६ वी ओवी) काही मंडळी ग्रंथ वाचतात अध्ययन करतात .पण ते मायेच्या जाळ्यातच गुरफटतात. त्यांना आपल्या ज्ञानाचा अहंकार होतो मी पंडित, मी विद्वान, मी सगळं जाणतो असंच त्यांना वाटतं. पण ते (असे विद्वान) मायेला ओलांडून पलीकडे जात नाहीत. ही मायाच मनुष्याला स्व-स्वरूपापर्यंत जाण्यास सहाय्य करते. परब्रह्म हेच आपले स्वस्वरूप आहे. ते आपल्यातच आहे, पण याच शाश्वत आनंदाचा अमूल्य ठेवा ओळखू शकत नाही, त्याला तो उमगत नाही. तो दृश्य जगात वस्तूत आनंद शोधतो, पण हाती काहीच लागत नाही. फक्त जन्म-मृत्यूच्या फेऱ्यात अडकतो, हाती काहीच लागत नाही. भाग्य असेल तरच हा ठेवा प्राप्त होतो. या मायेचा प्रभाव एवढा असतो की मनुष्य तिच्या खेळातच कोळ्याच्या जाळ्यात अडकावे तसा गुरफटून जातो. म्हणूनच समर्थ म्हणतात - नेणणे आडवे केले , ज्ञान पैलाड राहिले . व्यासंगे भुलले प्राणी, बुद्धियोग कळेचिना (ओवी २०).