शब्दार्थ ----

त्रिंबक - शिवधनुष्य
निमासुर - सुंदर
भ्रूलता - भुवई
त्रिवळी - तीन वळ्या
सुरंग - सुडौल
मकराकारे - माशाच्या आकाराचे
अनर्घ्य - बहुमोल
रश्मी - प्रकाश किरण
कीळ - तेज
शटपदे - भुंगा
प्रवाळ - एक रत्न
मयंक - चंद्र
बीक - तेज, सौंदर्य
चुबुक - रेखीव
मुक्तमाळ - मोत्याची माळ
दोर्दंड - दंड
बाहुवटी - हात।
रत्नकीळ - रत्नांचे तेज
चतुरानन - ब्रह्मदेव
केयुरे - अलंकार
गुल्फ - पायाचा घोटा
अंदू - पायातील अलंकार
क्षिती - पृथ्वी
रजवटले - माखले
उद्दीत - उद्दिष्ट
जगजेठी - परमेश्वर
शेषपात्रे - एक भांडे
देवढी - गर्दी
विछणे - कंठा
वेत्र - काठी
पुंजाळ - तेजाचा लोळ
मुक्ताफळ - मोती
पोटाळे - फुगलेले
अमरावती - देवांची राजधानी
सुरवर - देवश्रेष्ठ
पाळा - गराडा
सनाकदिक - एक ऋषी
तुंबर - स्वर्गातील गायक
लंबायमान - लांब
मुंडपघसणी - गर्दी

भावार्थ ---

या लघुकाव्याच्या ओवी १ ते ४० मध्ये श्रीप्रभुरामचंद्रांचे सगुण वर्णन श्रीसमर्थ करतात. श्रीप्रभूरामचंद्र हे सद्गुरू तसेच उपास्य दैवतसुद्धा ! त्यामुळे अशा देवतेचे वर्णन करताना श्रीसमर्थ हरखून जातात. श्रीसमर्थ सांगतात श्रीरघुनाथ माझे कुलदैवत आहे. जो त्याला शरण जाईल त्याला श्रीराम नक्की सांभाळतो. माझा राम, माझे सद्गुरू कसे आहेत --- एकवचनी, एकपत्नी, अजिंक्य, राक्षसाचे निर्दालन करणारा, धार्मिक, पुण्यपरायण, लावण्यस्वरूप, शांत असा आहे. माझा राम सूर्याच्या वंशातील आहे. तो साधुजनांचा आधार आहे. प्रभुरामचंद्रांचे अतिशय रेखीव वर्णन श्रीसमर्थ करतात, ते वाचताना आपल्या डोळ्यासमोर प्रभुरामचंद्रच उभे रहातात. मनोबोधात " घनश्याम हा राम लावण्यरूपी । "अशी सुरवात असणारा श्लोक आहे. याचरणातील " हा " शब्द वाचतो तेव्हा आपल्याला जाणीव होते की श्रीसमर्थ प्रभुरमचंद्रांना प्रत्यक्ष पाहत आहेत. अशीच जाणीव हे लघुकाव्य वाचताना येते. पुढे श्रीसमर्थ वर्णन करतात -- माझा राम दिसायला अत्यंत लाघवी आहे. त्याचे लावण्य शब्दातीत आहे. त्याचे वर्णन करायचे झाले तर -- अत्यंत रेखीव, धनुष्याकृती भुवया, तरतरीत नाक, भव्य कपाळ, त्यावर केशरी कस्तुरीमिश्रित उभे दुबोटी गंध, त्यावरती शुभ्र अक्षता लावलेल्या, बहुश्रुत असल्यामुळे मोठे कान आणि कानामध्ये माशाच्या आकाराची कुंडले, डोळे टपोरे अर्धोन्मीलीत आहेत. पावले अत्यंत कोमल आहेत. श्रीरामाच्या सोनेरी मुगुटत अत्यंत बहुमोल रत्ने कोंदलेली आहेत. त्यामुळे त्या मुगुटची झळाळी काही औरच आहे, जणूकाही पाऊस कोसळताना मध्येच वीज चमकावी असा भास होतो. त्यानुसार मुगुटाच्या झळाळीमुळे तो प्रकाश श्रीरामाचे कपाळ उजळून टाकत आहे. प्रभुरामचंद्रांच्या गळ्यात सुगंधी फुलांचा हार आहे. त्या फुलांचा सुगंध सर्वत्र पसरला आहे. त्या सुवासामुळे भुंगे आजूबाजूस रुंजी घालत आहेत. तसेच गळ्यात मुक्ताफळांची माळ आहे. अ से हे प्रभुरामचंद्र सुहास्यवदन आहेत आणि ते आपल्या भक्तावर कृपा करतात. खरं तर त्यांच्या मुखाचे वर्णन शब्दातीत आहे. प्रभुरामचंद्राचा चेहरा तेजस्वी आणि पौर्णिमेच्या चंद्रानुसार गोल आहे. हनुवटी रेखीव आहे. बाहु पिळदार असून त्यांच्या दंडातील अलंकाराचे तेज आजूबाजूस पसरलेले आहे. छाती भव्य आहे. त्यामधून ब्रह्मदेव जन्मले अशी मोठी नाभी आहे. कमरेला मेखला आहे, सिंहाकृती मांड्या आहेत, त्यावर पितांबर नेसला आहे. त्याची काससुद्धा विलोभनीय आहे. त्या पितांबरावर छोट्या छोट्या घंटा आहेत, त्यांची किणकिण फारच श्रवणीय आहे. पायापर्यंत वैजयंती माळा परिधान केल्या आहेत. हातात दिव्य रत्नांचे अलंकार आहेत, तसेच वीरकंकण परिधान केले आहे. प्रभुरामचंद्रानी हे अलंकार धारण केल्यामुळे अलंकाराचे सौंदर्य आणि तेज वाढलेले आहे. श्रीरामाचे पायाचे घोटे रेखीव वर्तुळाकार आहेत. पायातील अलंकार चमकत आहेत. पावले अत्यंत कोमल आहेत. बोटे अत्यंत रेखीव आहेत. त्याची नखेसुद्धा उजळ आहेत. अरुणोदय होताना सर्वत्र गुलाबी प्रकाश पसरतो, त्या रंगानुसार नखे गुलाबी दिसत आहेत. हाताचे आणि पायाचे तळवे कोमल आहेत. त्यावर शुभचिन्हे, मुद्रा आहेत. त्यांच्या हाताची ज्ञानमुद्रा आहे की जी गर्तेत अडकलेल्या सर्व जगाचे कल्याण करते. असे सावळे, सुंदर, मनोहर प्रभुरामचंद्र आहेत. प्रभुरामचंद्र सिंहासनारूढ आहेत. त्यांच्या दरबारात सुवासिक बुक्क्याची उधळण केली असल्यामुळे त्यांचा चेहरा त्यामुळे काहीसा माखलेला आहे आणि त्यांच्या मुकुटाचे तेज काहीसे निस्तेज झाल्याचा भास होत आहे. आता श्रीसमर्थ सीतामाईंचे वर्णन करतात. ही जानकी प्रभुरामचंद्रांच्या डावीकडे विराजमान आहे. सीतामाई म्हणजे आदर्श पतिव्रता, अत्यंत लावण्यवती, जनकाची सुकन्या ! ही जनकतनया म्हणजे मूळमायच ! हीच विश्वाचे कल्याण करते, स्वस्वरूपापर्यंत गजेऊन जाते, हीच विश्वाचे पालनपोषण करते म्हणून विश्वमाता ! या उभयतांच्या बाजूस महावीर लक्ष्मण उभा आहे. तसेच गदाधारी सुकुमार भरत आणि शत्रुघ्न हे दोघेसुद्धा बाजूला आहेत. दोघांच्याही चेहऱ्यावर मंद हास्य आहे आणि एकमेकांशी मधुरभाष्य करत आहेत. या भावंडांवर प्रभुरांचंद्रांचे वडिलांसारखे प्रेम आहे. त्यांच्यासमोर श्रीहनुमंत हात जोडून उभा आहे. श्रीहनुमंत हा कपिकूळाचे भूषण आहे. अशा या श्रीहनुमानाचा प्रताप काय सांगावा !! परमप्रतापी, समस्त वानरकुळाला सांभाळणारा, पर्वताप्रमाणे धिप्पाड ! समुद्र लंघून यानेच सीतामाईना शोधले होते. असा हा महापराक्रमी श्रीहनुमान की ज्याने जन्मतःच सुवर्णाची कासोटी धारण केलेली आहे. असा हा स्वतःला " प्रभुरामचंद्रांचा दास " म्हणवून घेणारा श्रीहनुमान हात जोडून विनम्रपणे उभा आहे. असे रामपंचायतानाचे सुरेख वर्णन श्रीसमर्थ करतात.